Na tropach monstrów #49: Arabskie demony czy dobre wróżki z lamp? - DŻINNY i DŻINY
Ohayo! a może Bagdad!
Witam w kolejnym wpisie na moim blogu. Ostatnio było o baśniach i pewna postać w jednej z nich przykuła moją uwagę. Chodzi o Dżina z Aladyna. Tak więc czas opowiedzieć o dżinnach.
Przygotujcie się więc na arabską noc i pamiętajcie, by uważać, czego sobie życzycie, bo to może się spełnić.
Czym są dżinny?
Dżin to istota fantastyczna z folkloru arabskiego, które miały powstać podobnież z czystego ognia bez dymu.
Arabskie słowo "jinni"/"jinn" może wywodzić się od słowa "jann" oznaczającego "ukrywać się". To może być ciekawe.
Badacze nie są pewni, czy dżinny były niegdyś czczone jako bóstwa, lecz wraz z pojawieniem się innych bóstw zostały strącone z religijnego piedestału, czy jednak od początku były uważane za złowrogie duchy. Choć niekoniecznie powinno się je traktować jako demony w rozumieniu takim, jakie pojawia się w zachodnim, chrześcijańskim rozumieniu tego słowa. Bliżej im do oryginalnego, greckiego rozumienia słowa daimon, czyli stworzenie znajdujące się pomiędzy ludźmi i bóstwami w pewnej hierarchii siły.
I tak jest nawet w islamie. Islam bowiem jest zaskakująco nieantropocentryczny. Ludzie i dżiny, choć nie równi pod względem siły, są równi pod względem teologii. Zarówno ludzie, jak i dżinny mają wolną wolę, są zdolni do dobra i zła.
A więc dżinny nie są takie złe, nie? Tak...
Ale są takie wybitnie złe dżinny! Jednym z nich jest Iblis, który jest przywódcą złych dżinnów zwanych shaitan. Choć w sumie to, czy Iblis i jego shaitan są dżinnami czy, jak u nas, w chrześcijaństwie, upadłymi aniołami, jest tematem spornym.
Jednak są też inne dżinny, które zazwyczaj są kojarzone ze złem:
- ghule - dżinny-ludojady, które żyją na pustyniach i cmentarzach. Potrafią wabić mężczyzn zmieniając się w piękne kobiety, by następnie pożreć ich.
- ifrity - niezwykle groźne dżinny
- kariny - dosłownie "wieczni towarzysze", swoiste diabełki na ramieniu, dżinny nakłaniające ludzi do złego.
- maridy - dżinny potężne i wielkie
- sile - kobiece dżinny-wiedźmy.
Na szczęście, większość dżinnów lubi się ukrywać i mieszka w miejscach odosobnionych. Ich zdolność do ukrywania się może być jednak niebezpieczna, bo takie dżinnowe dziecko może akurat przebiegać w pobliżu, gdy wylewa się chociażby wrzątek, albo zostać przez kogoś nadepnięte. A wtedy dżinn-rodzic się wkurza i staje się mściwy.
Dżinny posiadają olbrzymią moc. Potrafią zmieniać kształty i stawać się niewidzialnymi. Ich najczęstsze formy to jaszczurki, węże i skorpiony, choć mogą również przybierać formę ludzką. Miały także zdolność do opętywania ludzi w słabym stanie psychicznym.
Do tego dżinny miały pomagać w praktykach magicznych.
Miały się bać żelaza (co w ciekawy sposób przybliża je do wróżek, choć islam ma już swoje wróżki - peri) i wilków.
A co ze spełnianiem życzeń? Cóż, dżinna można było uwięzić w jakimś przedmiocie, a także zmusić do spełnienia trzech życzeń, tak jak w dobrze nam znanej chińskiej baśni.
Tak, żeby było poprawnie z oryginałem, Aladyn nie powinien być pochodzenia arabskiego, lecz chińskiego. Jednak to uproszczenie ma sens, biorąc pod uwagę, że Baśnie tysiąca i jednej nocy są uznawane za dzieło mocno związane z rejonem arabskim i trudno nam pojąć, jak duża była arabska strefa wpływów.
A skoro już mowa o naszych europejskich przeświadczeniach, warto wspomnieć o tym, skąd się wzięło angielskie słowo "genie". O ile bowiem polskie słowo "dżinn" wydaje się zapożyczeniem wprost z języka arabskiego, tak "genie" wywodzi się (poprzez francuski) z łaciny, a dokładniej od geniusza, swoistego rzymskiego anioła stróża, sumienia, co można by było powiązać z karinami.
Istnieje także pojęcie genius loci - ducha opiekuńczego danego miejsca.
Dżiny w popkulturze
Dżinny można podzielić na kilka kategorii. Przede wszystkim chodzi tu o te wywodzące się z kręgu kulturowego islamu (Półwysep Arabski, Turcja itd.) oraz te, nazwijmy je, zachodnie. Podczas gdy te pierwsze są postaciami realizmu magicznego (np.: literatura pisana przez turecką pisarkę, Latife Tekin) i potworami w horrorach, te drugie... To co najwyżej odległa próba nawiązywania do stylistyki arabskiej, lecz tak naprawdę dżiny te (celowo nie dodaje podwójnego "n") są czymś zupełnie innym, swoistym przetworzeniem tego, czym są te stworzenia z arabskiego folkloru.
PS.: Nie będę mówić o ghulach, chyba że zbliżą się do dżinowego stylu.
D&D
W D&D mamy geniuszy żywiołów, którzy w większości przypadków są w dużej mierze inspirowani dżinami. Dlatego właśnie historia etymologii słowa "genie" była taka ważna. Zresztą, po angielsku geniusze te to "genies".
Geniusze powstają, gdy śmiertelnik umrze na planie żywiołu, przez co jego dusza zostaje połączona z materią tego planu i powstaje potężna istota związana z żywiołem. Mamy 4 główne żywioły, więc istnieją 4 rodzaje geniuszy:
- dżiny - geniusze powietrza
- ifrity - geniusze ognia
- dao - geniusze ziemi
- maridy - geniusze wody
Jak widać, 3/4 rodzaje geniuszy mają nazwy wywodzące się od dżinnów z arabskich podań. Nie wiem, skąd się wzięła nazwa "dao", choć niektórzy w internecie sugerują, że jest to forma chińskiego słowa "tao". Fakt ten sugeruje jednak, że Andrzej Sapkowski inspirował się D&D albo w jakiś inny sposób wchłonął tą wiedzę, bo dokładnie tak samo zostały przedstawione geniusze w Ostatnim życzeniu. 
Geniusze w D&D są pomniejszymi władcami żywiołów. Nie każdy z nich ma dostęp do zaklęcia życzenie, lecz tylko najpotężniejsi z nich.
Geniusze mogą być uwięzione w magicznej lampie, lecz z pewnością nigdy tego nie zapomną. Ani nie wybaczą. Szczególnie, że 3/4 rodzaje geniuszy są złe, więc smażenie tyłka, tortury wodne albo przygniecenie przez lawinę brzmią jak całkiem możliwy los dla kogoś, kto uwięził kiedyś geniusza, który się uwolnił.
Jednak geniusze nie tylko siedzą w swoich planach żywiołów czy lampach. Czasami geniusze przybywają na plan materialny i się w kimś zakochają. Wiecie, przelotny romans, cimcirimcim i później matka rodzi dzieciaka, który staje w płomieniach. Dzieci takiego mieszanego pochodzenia nazywają genasi i są planotkniętymi o łączącymi cechy ludzi i żywiołaków, podobnie jak tieflingi i aasimarzy mają cechy ludzi i czartów lub niebian.
Poza tym geniusze mogą być także patronami czarowników, co daje im żywiołaczych patronów.
Ogólnie geniusze są bardzo mocno związani z żywiołakami i większość z nich po prostu daje swoistego lekko arabizującego twistu do żywiołaczego lore.
Magic the Gathering
W Magicu mamy dwie grupy istot związanych z dżinami: dżinny (djinni) oraz ifrity.
Czarnym dżinem jest Silumgar Butcher, który zawdzięcza swoją czerń drugiemu typowi - zombie. Z kolei czerwony dżin, Emberwilde Captain ma stanowić nawiązanie do tych starych czasów dodatku Mirage, gdy pojawił się Emberwilde Djin.
Jak zawsze mamy tu do czynienia z pewną różnorodnością związaną z planami.
Na przykład dżiny z Rabii są przodkami wielu dżinów w Multiwersum. Brały one udział w Wojnie Duchów (Spirit Wars) i wiele z nich zostało uwięzionych za czasów króla Sulejmana.
Są również dżiny, które nie są tak mocno związane ze stylistyką allo-arabską. Chociażby dżiny z Tarkiru są związane z tamtejszym "klasztorem Shaolin" czyli drogą Jeskai, skąd biorą się dżiny Jeskai i Izzet.
Zresztą, są inne izzetowe dżiny. Na planie Arcavios wiele dżinów należy do izzetowego kolegium Prismari, gdzie pełnią rolę artystów.
Niemniej są też i ogniste odpowiedniki dżinów, czyli ifrity. Tak jak dżiny są w dużej mierze niebieskie, tak ifrity są czerwone, co odpowiada ich ognistej naturze.
Podobnie jak dżiny, ifrity występowały niegdyś we wszystkich kolorach (wyjątek stanowi biel, gdzie był jeden biały dżin, ale żadnego ifrita), jednak po dodatku Judgement mamy tylko ifirty zawierające czerwień.
Ifrity z Rabii są uznawane za złe dżiny, którymi dowodzi Iblis.
Ifrity pojawiają się także na Tarkirze, również w Jeskai (choć jest też jeden ifrit związany z plemieniem Atarki, w które przeistoczył się Temur), oraz na Arcaviosie, również w Prismari.
Tak więc ifrity są niemalże tym samym, co dżiny, tylko trochę bardziej brutalne, krwiożercze i wybuchowe.
Nie z tego świata
Dżiny z Nie z tego świata przypominają ludzi, lecz posiadają tatuaże na całym ciele, które potrafią ukrywać. Posiadają wstrzykiwany przez dotyk jad, który wywołuje halucynacje, przez co ich ofiara śni, że spełniły się jej wszystkie marzenia, a dżin w tym czasie się na nim pożywia, wypijając powoli krew.
W ten sposób wykorzystano motyw spełniania życzeń.
Są tu również ghule, które są dalekie od swojego zwyczajowego wyglądu jako trupojada-zombie. Ghule tu są zmiennokształtnymi stworzeniami, które żywią się zwłokami i potrafią zmienić się w ofiarę, którą zjadły. Mogą nawet przemienić się w kogoś, kto umarł dawno temu, jeśli będą miały kości do podgryzania. A mówiąc dawno temu, mam na myśli jakieś sto lat.
Są również quareen, czyli kariny. Są one stworzeniami, które przyjmują postać tego, kogo ofiara najbardziej pożąda. Można je kontrolować, jeśli ma się ich serca, ich główną słabość.
Kariny są związane z pewną klątwą, która przypomina film Coś za mną chodzi. Ofiara przekazuje klątwę z osoby na osobę poprzez pocałunek, tworząc swoisty łańcuszek śmierci. Nowa ofiara staje się nowym celem karina, lecz po jej śmierci, karin znów szuka poprzedniej osoby.
Motywy związane z dżinami
Jak pewnie widzicie, dżiny są bardzo dalekie temu, co sobą przedstawiają dżinny arabskie. Dżiny są niczym wysokoprzetworzone produkty, w których nie ma zbyt wiele oryginalnego smaku, aromatu ani tekstury, lecz stylizują się na niosące w sobie smaki dalekich krajów.
W rzeczywistości wiele dżinów nie ma zbyt wiele wspólnego z oryginalnymi wizjami tych stworzeń. Widać to dobrze po tym, jak proste wydają się one w popkulturze, a jakie skomplikowane są w mitologii.
Niemniej przejdźmy do motywów:
Życzenia
Zacznijmy od sedna. Dżiny są widziane często jako sposób na spełnianie życzeń bohatera. Zazwyczaj są to trzy życzenia, po których dżin znika, zostaje uwolniony itd.
Oczywiście, dużo zależy od tego, czy dżin jest złośliwy czy nie.
Życzenia mogą mieć też inne opłakane skutki. Na przykład osoba życząca sobie czegoś później orientuje się, że jej życzenia nie były zbyt rozważne i na przykład wynikają z tego problemy.
Magiczna lampa
Dżiny bardzo częstą są przedstawiane jako istoty uwięzione w magicznych pojemnikach. Czasami to, kto ich uwięził, jest kwestią poruszaną, ale nie zawsze. O wiele częściej pojawia się historia o tym, jak ktoś uwalnia dżina z jego uwięzienia. Wystarczy do tego zazwyczaj potarcie magicznej lampy, choć niekiedy potrzeba odkorkować butelkę.
Dym
Kolejnym popularnym motywem jest to, że dżiny mogą zmieniać się w dym.
Co prawda trochę dziwnie to wygląda, jeśli uznamy, że dżiny powstały z ognia bez dymu, ale przynajmniej jakoś to może odnosić się do ich ognistej natury. Zazwyczaj jednak wiąże się to z tym, że dżiny wyłaniają się z lamp właśnie pod postacią dymu. Często też mają dolną połowę ciała zastąpioną poprzez dym lub inną mgłę.
Niemniej możnaby było odwalić z tego niezłą enenrę!
PS.: Enenra to japońskie yokai-dym. Przykładem enenry jest Smoke z Mortal Kombat.
Ogień
Całe szczęście, że są ifrity, które są uznawane za te ogniste dżiny, przez co choć odrobina ich wrodzonego ognia jest pokazywana w popkulturze. Dżiny, takie jak ten z serialu Evil potrafią być ciekawe, bo są czymś więcej niż tylko złotą rybką z charakterkiem. Są dżinnami.
I oczywiście można to robić na wiele sposobów. Między innymi poprzez ukazanie ich jako groźnych, ognistych potworów!
Demony
Innym popularnym motywem dotyczącym stosowania dżinów w dziełach, jest uznanie ich za demony, tak jak w Klątwie śpiącej królewny.
Oczywiście, jest to pewne uproszczenie, bo, jak już mówiłem wcześniej, dżinny są bardzo ambiwalentne. Choć mogą być niebezpieczne, nie wszystkie są złe.
Jakie dżinny chciałbym zobaczyć w popkulturze?
Zdecydowanie, mam pewne problemy z reprezentacją dżinów w popkulturze. Są one albo żywiołakami, albo niemal całkowicie poświęcone zadaniu spełniania życzeń.
 |
| Jeden z dżinnów w karciance Mythgard. Wszystkie dżinny należą tu do Parsy, inspirowanej Bliskim Wschodem frakcji. Parsa ma powinowactwo do pustyń. |
Chciałbym zobaczyć coś bardziej zniuansowanego. Dżinna!
Pomysł #1: Niebezpieczne duchy pustyni
Dżinny są mocno związane ze pustyniami, jako że miały żyć w miejscach odosobnionych. Może warto by było je pokazać jako te potężne istoty wywodzące się z pustyni, panujące nad nimi jeszcze bardziej niż takie mumie, które również można określić mianem panów pustyni. Niemniej władza mumii nad piaskami wydaje się swoistą klątwą, podczas gdy dżinny utożsamiają dzikość pustyni, nie tylko poprzez możliwą psammokinezę, ale także zdolność do zmiany w groźne, pustynne stworzenia, takie jak węże czy skorpiony.
A więc naprawdę polecam użycie dżinnów jako tych wcieleń niebezpieczeństw, które czyhają na pustyni. A że byłyby wcieleniami przyrody, ich ambiwalencja nasuwałaby się sama.
Jak widać na załączonej karcie: "Wiatr jest zmiennym kochankiem, raz ucząc piasek tańczyć, by po chwili porzucić go morzu swych poprzednich podbojów". Cała pustynia może tak działać!
Pomysł #2: To wróżki!
Ambiwalencja dżinnów nie jest tak różna od ambiwalencji Pięknego Ludu, o którym ja lubię mówić, że jest "okrutny w swym pięknie i piękny w swoim okrucieństwie". Wróżki nie są tak dobre, jak się zwykło myśleć. Wręcz przeciwnie - są ucieleśnieniem ambiwalencji. Mogą czynić dobro, ale i zło.
Wystarczy przypomnieć sobie Dzikie Polowanie czy Niecny Dwor.
Dżiny są podobne. A więc może, jeśli tworzylibyśmy świat typu 2 albo 3, dżiny i wróżki okazałyby się częścią tej samej grupy stworzeń? W końcu wróżki i dżinny są preternaturalnymi stworzeniami o ambiwalentnej moralności, które mają awersję do żelaza i są uznawane za Ukryty Lud, ze względu na to, że potrafią stawać się niewidoczne.
Czy więc można by założyć, że wróżki to forma europejska, a dżinny bliskowschodnia? Trochę tak.
Pomysł #3: Na pewno nie spełnianie życzeń
Dżiny są przykładem tego, jak jednotorowe potrafi być przedstawienie jakiegoś stworzenia spoza naszego kręgu kulturowego. Mam dość dżinów spełniających życzenia.
Czemu dżin we Władcy życzeń musi spełniać życzenia w pokrętny sposób za duszę, żeby był straszny!?! W sensie, rozumiem tytuł filmu, jednak czemu dżin ma być straszny dopiero jako istota wykorzystująca intencje innych osób?
Czemu dżiny nie mogą być bardziej jak wróżki w Z lasu Corina Hardy'ego?
Jeśli chcielibyście zobaczyć ciekawe horrory, gdzie są dżinny, a nie jakieś byle jakie dżiny, mogę polecić:
- Czerwone piaski (2009) reż. Alex Turner
- Djinn (2013) reż. Tobe Hooper
- Ghul (2018) Patricka Grahama - ghul jest rodzajem dżinna, powiedzmy
- W cieniu śmierci (2016) reż. Babak Anvari
Ogólnie, wszystko, co nie zawiera spełniania życzeń jest w mojej opinii pretendentem do genialnego przedstawienia dżinnów. Chyba że chodzi o scenę, gdy głupi bohater (dodatkowe punkty, jeśli jest białym Amerykaninem XD) spotyka dżinna i pyta się go o trzy życzenia, a ten się wkurza i go wyzywa od niespełna rozumu. Takie ogranie sytuacji ma sens, jest śmieszne i gra na durnych przeświadczeniach, które okazują się nieprawdziwe.
I to wszystko na dziś.
Co sądzicie o dżinnach? Czy uważacie, że te stworzenia są zbyt mocno związane ze spełnianiem życzeń i należałby się im jakiś potworny make-over?
Dajcie znać w komentarzach!
Pa!
Bibliografia:
- https://www.youtube.com/watch?v=b8DQWTts9vw
- https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C5%BCinn
- https://en.wikipedia.org/wiki/Iblis
- https://en.wikipedia.org/wiki/Jinn
- https://en.wikipedia.org/wiki/Genius_(mythology)
- https://forgottenrealms.fandom.com/wiki/Genie
- https://mtg.fandom.com/wiki/Djinn
- https://mtg.fandom.com/wiki/Efreet
- http://www.supernaturalwiki.com/Djinn
- https://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/GenieTropes
- http://www.supernaturalwiki.com/Qareen
- https://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/OurGeniesAreDifferent
- https://screenrant.com/horror-movies-middle-eastern-folklore/
Komentarze
Prześlij komentarz