lutego 03, 2021

Na tropach monstrów #9: Emanacje żywiołów - ŻYWIOŁAKI

Ohayo! (a może Waterdeep?)

Witam was na moim blogu. Zbierałem się do napisania tego wpisu już od kilku tygodni, ale wciąż nie mogłem się przemóc.

Dla nowych czytelników mojego bloga, pragnę powiedzieć, że seria "Na tropach monstrów" ma na celu przybliżenie informacji o istotach mitologicznych i baśniowych wykorzystywanych w fantastyce oraz o związanych z nimi motywach w tekstach kultury.

A dziś pomówimy o istotach żywiołów, stworzeniach z pierwotnego chaosu elementów. Dziś zapraszam na historię o żywiołakach.

Czym są żywiołaki?

To pytanie ma bardzo problematyczną odpowiedź. W przeciwieństwie do nieumarłych wampirów i zombiaków, zmiennokształtnych związanych z pierwotnymi kultami animalistycznymi czy nawet wymykającym się próbom uniwersalnego zdefiniowania wróżkom i demonom, żywiołaki nie są istotami pochodzącymi z jakiejś mitologii, baśni czy legend.

Zostały one opisane w XVI wieku przez Paracelsusa, filozofa i teologa. W "Księdzę Nimf, Sylfów, Gnomów, Salamander i Innych Duchów" (Ex Libro de Nymphis, Sylvanis, Pygmaeis, Salamandris et Gigantibus, etc) opisał on istoty powiązane z żywiołami. Jego sposób ich przedstawienia był bardzo ciekawy, bo w przeciwieństwie do innych opisów istot władających siłami natury, gdzie uznawano je za diabły, te istoty miały być dobre, gdyż jako części żywiołów są związane z Boskim planem stworzenia.

(Jak dla mnie, jest to całkiem ciekawy przykład akceptacji przyrody, zaprzestania uważania natury za wroga, a zaczęciem utożsamiania jej z sojusznikiem. Ale to tylko moja performatyka.)

Wyróżnił on cztery rodzaje żywiołaków:

Gnomy/Pigmeje - żywiołaki ziemi
Ondyny/Nimfy - żywiołaki wody
Salamandry - żywiołaki ognia
Sylfy - żywiołaki powietrza

Żywiołaki te nie są jednak istotami całkowicie wyciągniętymi z wyobraźni Paracelsusa albo jego objawienia.

Gnomy są istotami z baśni europejskich, które często możemy utożsamiać z krasnoludami, skrzatami czy niziołkami. (I dziwić się, że niektóre rasy w Zagubionych Krainach mnie wkurzają swoim zlewaniem się ze sobą?) Ich dzieci z trollami to gnolle, ale o tej rasie kiedy indziej.

Ondyny były nordyckimi boginiami jezior i rzek. Można je oczywiście utożsamiać ze słowiańskimi rusałkami czy helleńskimi najadami.

Salamandry zaś to w świecie rzeczywistym płazy ogoniaste, które często znajdowano w ogniskach, gdzie miały się wygrzewać. W rzeczywistości spały one w drewnie na opał i budziły się, gdy już się ono paliło. Co ciekawe, w Talmudzie (komentarzu do Tory, świętej księgi Judaizmu) salamandry zostały opisane jako istoty wytwarzające ogień, a osoby posmarowane ich krwią stawały się niewrażliwe na ogień. Pliniusz zaś uważał salamandry za niezwykle toksyczne.

Jedynie sylfy nie są istotami, które skądś wcześniej pochodzą. Są jednak opisywane jako niewidzialne istoty, z którymi mogli zaprzyjaźnić się ludzie czystego serca.

Czy wam się te przedstawienia żywiołaków z czymś nie kojarzą?

Owszem, wróżki!

Żywiołaki według Paracelsusa mają mnóstwo rzeczy wspólnych z wróżkami. Obie grupy są takimi pseudobóstwami natury. Niewidzialność sylfów może zostać powiązana z tym, że według niektórych źródeł wróżki są niewidzialne dla większości osób, a te informacje o przyjaźni z osobami o czystym sercu kojarzy mi się z historiami o dobrych wróżkach. Tak więc możemy swobodnie postawić jakiegoś typu znak równości między żywiołakami a wróżkami.

Jaka jest więc definicja żywiołaka (by MangaNeko)?

Żywiołakami są istoty związane z jakimś żywiołem, bardzo często z niego zbudowane. Również często nimi władają.

Istoty żywiołakopodobne w mitach i legendach:

To kilka istot z podań, które czasami można skojarzyć z żywiołakami. Stwierdzenie jednak, że te istoty=żywiołaki jest raczej błędne. Możecie wykorzystać je jednak jako żywiołaki w waszym tekście kultury.

Golem

Ten przykład jest chyba najbardziej kontrowersyjny.

W tradycji żydowskiej jest to istota stworzona z gliny (a więc ziemi) powstała na kształt człowieka. Takie stworzenie jest pozbawione duszy neszama (Żydzi mieli kilka rodzajów nazw na duszę, czasami rozumianych jako różne dusze), przez co też było pozbawione zdolności mowy i intelektu.

Oczywiście, najsłynniejsze podanie o golemie pochodzi z Pragi, gdzie tamtejszy rabin Jehuda Loew ben Bezalel stworzył golema, by chronił on jego ludzi w czasie antysemickich pogromów mających miejsce pod koniec XVI wieku.

Czemu utożsamianie golema z żywiołakiem jest raczej błędne?

Golemy nie są istotami pełnoprawnymi. Historie o nich bardzo często mają wątek dorównywania Bogu, gdyż niektórzy uważają, że pierwszym golemem był Adam, w którego Bóg tchnął życie. Do tego tworzone przez ludzi golemy bardzo często się buntują przeciwko swoim stwórcą.

Czy znacie inne teksty kultury w których mamy do czynienia z takim motywem? Owszem, "Frankenstein" Mary Shelley jest tego świetnym przykładem, a także "Park Jurajski" czy popularne serie o morderczym AI. W tych historiach człowiek zbliża się do statusu boskiego poprzez stworzenie czegoś, ale po pewnym czasie jego twór się buntuje i doprowadza do zguby swego twórcy.

Golemy nie są więc raczej tworami naturalnymi, a właśnie natura stanowi bardzo ważny element istnienia żywiołaków. Są wyraźnie przez kogoś stworzone, co możemy dojrzeć chociażby w D&D, gdzie golemy, niezależnie z czego są, przynależą do grupy konstruktów.

Niemniej jako istoty zbudowane z ziemi, mają jakiś związek z tym żywiołem.

Cherufe

Według podań ludu Mapuche z Chile, cherufe jest wielkim potworem ludojadem wywołującym erupcje wulkanów. Zazwyczaj opisuje się go jako wysokiego humanoida ze skrystalizowanej skały i magmy.

Podobnie jak europejskie smoki, cherufe preferują dziewice.

Cherufe można nazwać żywiołakiem magmy, istotą łączącą żywioły ognia i ziemi.

Feniks

Feniksy pochodzą z podań śródziemnomorskich. Występują zarówno w mitach egipskich, jak i greckich. Ich proces odrodzenia został w średniowieczu skojarzony z rezurekcją Chrystusa.

Czasami feniksy są pokazywane jako zwykłe ptaki, których magiczne właściwości ujawniały się dopiero podczas ich słynnego procesu spalania się i odradzania się z popiołów, a czasami płoną cały czas, są ognistymi ptakami.

Można je więc uznać za żywiołaki ognia.

Raijuu

Japońskie raiju są kompanami shintoistycznego bóstwa błyskawic, Raijina.

Przybierają one zazwyczaj postać psa lub wilka, chociaż formy łasicy, jenota, kota, nosorożca, a nawet zwierząt nie będących ssakami, takich jak pająki czy smoki, również są spotykane. Ich ciała są tworzone z błyskawic, co bardzo dobrze wpasowuje się w mój opis żywiołaków. Mogą również przybrać postać pioruna kulistego.

Według niektórych historii, raiju śpią na ludzkich pępkach. Takie zachowanie tych istot powoduje, że Japończycy śpią w czasie złej pogody na plecach, by rozzłoszczone bóstwo piorunów próbujące obudzić swoje zwierzątko nie poraziło przypadkiem takiego człowieka błyskawicą.

Raiju możemy więc nazwać żywiołakami piorunów albo powietrza rozumianego jako wszystkie zjawiska meteorologiczne.

Thunderbird

Innym potencjalnym żywiołakiem piorunów jest thurderbird, gromoptak. Jest to istota z legend algonkinów (tych samych od wendigo). Przybiera on formę wielkiego ptaka. Często występuje na totemach.

Niektórzy badacze próbują tłumaczyć historie o gromoptaku poprzez to, że Rdzenni Amerykanie mogli odkryć skamieniałości pterozaura.

Hory

Hory są greckimi boginiami pór roku. Z uwagi na powiązanie żywiołów i pór roku, z pewnością możemy nazwać je żywiołami.

Żywiołaki w tekstach kultury

O ile żywiołaków w tekstach źródłowych, mitach i podaniach raczej trudno szukać, chyba że na siłę, to w fantastyce jest ich multum. W zależności od świata przedstawionego, żywiołaki mogą mieć różny status. Czasami są duchami natury (WoW), istotami z innego planu egzystencji (Zagubione Krainy) lub stworzeniami stworzonymi z energii żywiołów (MtG).

Żywiołaki Zagubionych Krain

Dungeons&Dragons jest o tyle ciekawą grą fabularną, że bardzo dużo zależy od settingu i Mistrza Gry, zwanego tu Mistrzem Podziemi. (MG może również wymyślić własny setting, więc może mieć podwójny wpływ.) Jest to wyraźna różnica w stosunku do innych systemów RPG, gdzie zazwyczaj mamy tylko jeden setting. Powoduje to, że wiele zjawisk się od siebie różni w zależności od wybranego świata.

Tak właśnie może być również z żywiołakami, więc dla pewności będę omawiać te z Zagubionych Krain, uznając właśnie ten setting jako główny świat, w którym dzieje się D&D.

Z żywiołakami tutaj jest bardzo ciekawa historia. Prawdziwe żywiołaki są istotami duchowymi wędrującymi przez określony Wewnętrzny Plan Żywiołu, które gdy potrzebują ciała, otaczają się okolicznym żywiołem. Tak powstałe ciało nie jest samo w sobie żywiołakiem.

To właśnie odróżnia żywiołaki od dziwów, które to są zbudowane z danego żywiołu.

Niektórzy jednak bardzo generalizują, uznając za żywiołaki wszystkich mieszkańców Planów Żywiołów.

Wyróżnia się takie prawdziwe żywiołaki podstawowych żywiołów:

Żywiołaki Ziemi
Żywiołaki Ognia
Żywiołaki Powietrza
Żywiołaki Wody

Oprócz nich istnieją jeszcze inne istoty uznawane za prawdziwe żywiołaki, chociaż nie reprezentują sobą podstawowych żywiołów:

Ż. Energii
Ż. Burzy
Ż. Cienia
Ż. Czasu
Ż. Ektoplazmy
Ż. Grawitacji
Ż. Natury
Ż. Ruin
Ż. Skazy

Do tego dochodzą jeszcze parażywiołaki, istoty zrodzone z Planów Parażywiołów, które leżą między Planami Żywiołów i stanowią ich połączenie:

Parażywiołaki Dymu (Ogień+Powietrze)
Parażywiołaki Lodu (Woda+Powietrze)
Parażywiołaki Magmy (Ogień+Ziemia)
Parażywiołaki Szlamu (Woda+Ziemia)

Są również psuedożywiołaki, pochodzące z Planów Pseudożywiołów, które łączą w sobie po jednym Planie Żywiołu i Planie Energii Pozytywnej lub Negatywnej w każdym. Są to plany:

Pyłu (Negatywny + Ziemia)
Próżni (Negatywny + Powietrze)
Popiołu (Negatywny + Ogień)
Soli (Negatywny + Woda)
Blasku (Pozytywny + Ogień)
Błyskawic (Pozytywny + Powietrze)
Minerałów (Pozytywny + Ziemia)
Pary (Pozytywny + Woda)

Oprócz żywiołaków (prawdziwych), Plany Żywiołów zamieszkują również inne istoty żywiołów, salamandry, mefity itd., a także normalne zwierzęta, jak chociażby ptaki na Planie Powietrza czy ryby na Planie Wody. Niektóre rasy nieuznawane za nieżywiołaki pochodzą z Planów Żywiołów, np,: trytoni pochodzą z Planu Wody.

Warte wspomnienia są również dżinni, znane też jako geniusze żywiołów. Są oni duszami świadomych istot, które zginęły w Planach Żywiołów i które podobnie jak prawdziwe żywiołaki przybrały formę z żywiołu, ale nie raczej nie są jakoś przywiązane do wcześniejszego życia owej duszy. Władają żywiołakami i wydają się być ogólnie władcami Planów Żywiołów, bo w 5 edycji zbyt wiele o innych Władcach Żywiołów nic nie ma. Mają oni potężne zdolności magiczne, które mogą skłonić czarownika do zawarcia z nimi paktu (opcja ta jest dostępna od dodatku: Tasha's Cauldron of Everything).

Dżinni dzielą się na:

Dżiny - dżinni powietrza
Maridy - dżinni wody
Dao - dżinni ziemi
Ifrity - dżinni ognia.

Co ciekawe, żywiołaki (głównie dźinni) mogą mieć dzieci ze śmiertelnikami. Takie istoty, podobnie jak diabelstwa (tieflingi) i aasimarzy zaliczani w poczet planetouched (sferotkniętych), zwane są genasi. Genasi dziedziczą moc żywiołów swoich żywiołaczych przodków.

Żywiołaki Azeroth

W świecie Warcrafta żywiołaki są fizyczną manifestacją duchów żywiołów. Akurat na Azeroth żywiołaki zostały uwięzione w Wymiarach Żywiołów, przez co gdy zostaną zgładzone na Azeroth, wracają tam, by się odrodzić.

Wyróżnia się tutaj przede wszystkim 4 podstawowe żywioły, w których występują żywiołaki, ale w rzeczywistości możemy spotkać tutaj istoty przedstawiające również elementy światła, cienia, many (porządku) czy felu (chaosu). Także drzewce i rośliny są tu traktowane jako żywiołaki, co całkiem dobrze wpasowuje się w listę kosmicznych sił w tym uniwersum.

Dzięki temu mamy prawie wszystkie siły wszechświata, czyli:

światło
ogień
wodę
powietrze
ziemię
cień
życie
porządek
chaos

Brakuje tylko żywiołaków śmierci, chociaż za nie można by było podciągnąć nieumarłych, fizyczne manifestacje tego, nie bójmy się tego powiedzieć, żywiołu.

Żywiołaki Tyrii

Żywiołaki z Guild Wars 2 są istotami stworzonymi z żywiołów. Mogą one powstać naturalnie albo zostać stworzone przez jakiegoś maga, zapewne elementalistę.

Co ciekawe, te żywiołaki tworzone przez elementalistów, którymi możemy zagrać w grze są dość specyficzne.

Żywiołaki ognia przypominają trochę ogniste anioły czy diabełki.
Żywiołaki ziemi są ruszającymi się kupami kamieni.
Żywiołaki wody są zamarznięte, nic związanego z płynącą wodą.
Żywiołaki powietrza są istotami z błyskawic, nic związanego z podmuchami wichru czy chmurami.

Inne żywiołakopodobne istoty w popkulturze:

Pokemony
Bionicle
Gormiti
i inne

Jak wykorzystywać żywiołaki we własnych tekstach kultury?

Żywiołaki to, jak już mówiłem, istoty żywiołów, związane z jednym z nich. Kłania się tu wiedza o systemach magicznych, a mianowicie określenie żywiołów. Nie musicie opierać się na podstawowych czterech żywiołach. Możecie oprzeć się na wu-xing (żywiołach chińskich), żywiołach japońskich albo hinduskich.

No i przede wszystkim możecie stworzyć własny system żywiołów!

Kolejną ważną rzeczą jest forma, jaką mają przyjmować. Czy jest ona z góry określona czy zmienna? Czy żywiołak wody może dowolnie zmieniać swoją postać, bo w końcu jest z cieczy? Czy tak samo dzieje się z żywiołakami powietrza, istotami gazowymi? Zazwyczaj żywiołaki są

Jeśli korzystacie z xu-wing, czyli chińskich żywiołów, możecie wykorzystać fakt związany z tamtejszym kalendarzem. Każdy rok ma swoje zwierzę i swój żywioł. Czemu więc nie pokazać żywiołaków jako przyjmujących formy 12 zwierząt z tamtejszego zodiaku? Mogłaby wyniknąć z tego całkiem niezła fabuła opierająca się na próbie odnalezienia 60 żywiołaków (5 żywiołów i 12 zwierząt).

Warto też określić, jaki status mają żywiołaki w naszym świecie. Czy są inteligentne? Czy mają kulturę? Czy są duchami natury dążącymi do harmonii? A może ich harmonia polega na ciągłej walce, która sprawia, że ani jeden z żywiołów nie rośnie w siłę? No i jak bardzo silne są żywiołaki?

No i warto również się zastanowić, czy można stworzyć żywiołaka? Czy w danym uniwersum nie są one bliższe golemom (jako elementarne konstrukty) niż pseudobóstwom czy wróżkom. Czy takie żywiołaki naprawdę żyją? Czy przypadkiem płomienie uformowane w postać żywej istoty nie są równe jakiemuś pomniejszemu żywiołakowi?

Pomysły na wykorzystanie żywiołaków:

Podaje wam kilka pomysłów, które przyszły mi do głowy. Przemyślcie je!

Żywiołaki jako chowańce maga. Żywiołak może być całkiem ciekawym zwierzątkiem, szczególnie jeśli przyjmuje formę właśnie zwierzęcia. Taka salamandra albo kamienna istota pląsająca koło nogi któregoś z bohaterów, warcząca na własne odbicie w lustrze albo wypijająca cały ketchup niczym rasowy Pikachu może być całkiem fajną wstawką komediową.
Żywiołaki-ludzie. Oczywiście, uwielbiam wszelkiego rodzaju zjednywanie teoretycznie "wyższych istot" do punktu człowieka, humanizując je. Takie coś mogłoby być bardzo ciekawym materiałem na urban fantasy.
Wyobraźcie sobie, że jakiś bohater (czuję, że nowojorczyk, chłopak) odkrywa, że jest żywiołakiem ognia po tym, jak przydarzają mu się jakieś dziwne zjawiska związane z ogniem.
Takie coś bardzo ciekawie wiąże się z tak zwanymi elementalistami, czyli magami kontrolującymi jeden lub więcej żywiołów, których możemy spotkać w tekstach kultury typu GW2 czy Path of Exiles. Mimo tego połączenia z żywiołami, raczej nie wlicza się ich w poczet żywiołaków, ale jednak...
Czemu by więc nie wykorzystać już istniejącego schematu użytkowników magii żywiołów i nie połączyć go z konceptem żywiołaków? Pod wieloma względami nie różniłoby się to aż tak bardzo od innych wizerunków magów z innych urban fantasy, a to tylko pobieżny koncept. Najważniejszy byłby pomysł, jak to wykorzystać, a to już zależy od was!
Smoki. Tak, smoki całkiem dobrze wpasowują się w koncept żywiołaków, bo mogą one korzystać z magii różnych żywiołów poprzez ich oddechy. Smoki żywiołów byłyby całkiem ciekawym sposobem na stworzenie potężnych żywiołaków, no bo w końcu jak wielkie smoczysko miałoby nie być potężne?